Wczasy nad morzem - wczasynadmorzem.info

Renesans na Pomorzu

16 lipca 2013r.

Renesans pojawia się w Prusach Królewskich później niż gdzieindziej w Polsce, bo dopiero w czwartym dziesiątku XVI wieku w rzeźbie, a w polowie tego wieku w architekturze. Spotykają się tu wpływy włoskie idące od Krakowa z dworu królewskiego i wpływy holenderskie i flamandzkie, przeszczepione w końcu XVI w. do Gdańska przez cały szereg przybyłych z Flandrji i Holandji artystów, a z ich skrzyżowania wyrabia się renesans gdański bardziej pokrewny renesansowi flamandzkiemu niż włoskiemu. Epoką największego rozwoju budownictwa w Gdańsku jest czas od połowy XVI do połowy XVII w. kiedy działa tam szereg znakomitych architektów (przedewszystkiem Antoni van Obbergen -f- 1612), malarzy (szczególnie Antoni Molier czynny w Gdańsku 1595—1620), oraz rzeźbiarzy. Wpływy artystyczne Gdańska rozciągają się na całe Prusy Królewskie, artyści gdańscy współdziałają przy budowach wznoszonych w innych miastach, a w szczególności w Toruniu, gdzie Antoni van Obbergen kieruje w r. 1602 rozszerzeniem ratusza, a Molier ozdabia go malowidłami. Zresztą w Prusach Królewskich działa także szereg architektów włoskich i polskich, czynnych na dworach magnatów świeckich i duchownych oraz w miastach. Dziełem jednego z nich jest ratusz w Chełmnie, najcenniejszy zabytek renesansu na terenie województwa, istne cacko polskiego renesansu, ozdobione attyką, wzorowaną na Sukiennicach krakowskich. Powstał on w latach 1567—97. Wpływ włoski wykazuje też zamek w Gołębiu, przebudowany w stylu renesansowym i ozdobiony również polską attyką. Toruń z czasów renesansu zachował szereg kamienic i spichrzów, Grudziądz spichrze. W stylu renesansowym powstał szereg pałaców magnatów polskich w XVI w. (Osiek, Borzechowo, Żalno, Sempolno, Złotów, Więcbork, Lisnowo, Dąbrówka Szlachecka i t. d.), lecz przeważnie do dzisiaj zaehowały się z nich tylko ruiny lub fragmenty. Starostowie polscy przebudowali w stylu renesansowym wiele zamków krzyżackich, a biskupi swe pałace. Na polu budownictwa kościelnego panował zastój spowodowany reformacją, tu i ówdzie tylko rodziny magnackie dobudowują do kościołów kaplice grobowe, jednakże w ich architekturze często jeszcze do końca XVI w. utrzymuje się styl gotycki (np. kaplica Weyherów w Pucku z r. 1599). Wśród zabytków rzeźby wyróżniają się piękne grobowce renesansowe biskupa Kostki (f 1595) w katedrze w Chełmży oraz starosty Berzewiczego (ł 1596) w kościele ewangelickim w Lisnowie, oba prawdopodobnie dłuta tego samego nieznanego włoskiego mistrza z krakowskiej szkoły. Grobowce renesansowe posiadają jeszcze kościoły w Chełmnie, Toruniu, Nowem, Pieniążkowie i Topolnie. Cenne obrazy z doby renesansowej niejednokrotnie włoskiego pędzla posiadają kościoły w Ryńsku, ewangelicki w Wąbrzeźnie, Bysławku, a kilka wiejskich kościołów w powiecie lubawskim (Rumian, Zwiniarz i Prątnica) ma obrazy Daniela Resego z Lubeki, z r. 1599. 5. Około r. 1600 renesans przechodzi w barok, który panuje we wszystkich dziedzinach sztuki mniej więcej do r. 1740, przechodząc kilka faz rozwoju od wczesnego baroku doby Zygmunta III do późnego baroku doby Augusta II. Na terenie Prus Królewskich początkowo różnica między barokiem a renesansem jest ledwo dostrzegalna, a gdański renesans zaznacza się silniej na polu budownictwa świeckiego, natomiast budownictwo kościelne nawet w samym Gdańsku jest nadal pod wpływem włoskim. Wśród kościołów barokowych wyróżniają się kościoły jezuickie, na których najlepiej widać typowe dla baroku wzajemne uzupełnianie się architektury, rzeźby i malarstwa, a kościoły są ozdobione freskami, rzeźbami i stukaturami. Kościoły jezuickie powstają w Gdańsku (1600), Grudziądzu (1648—1723) i Chojnicach (1712- 44), a odznaczają się one pięknem i stylowo jednolitem urządzeniem. Skromniej przedstawiają się kościoły Reformatów, jednolite pod względem typu, mające ładne ołtarze i dobre obrazy. Po Reformatach zachowały się kościoły (1753), Grudziądzu (1751) iBrod-nicy (1761). Po Bernardynach pozostał ładny kościół w Lubawie (1610), ozdobiony freskami i stukaturami, w Świeciu (1720li w No-wem (1653). po Benedyktynkach w Bysławku (1622), po Paulinach w Topołnie (1681). fundacji Konarskich, po Kapucynach w Rywałdzie (1748) fundacji Czapskich. Wśród kościołów świeckich wyróżnia się przebudowany w stylu barokowym kosztem króla Sobieskiego według projektu Bartla Ranischa z Gdańska kościół odpustowy w Piasecznie. Pozatem sporo jest kościołów barokowych szczególnie na lewym brzegu Wisły. Z XVII w. pochodzą kościoły parafjalne w Nawrze, Tymawie, Żukowie, Goręczynie, Kiełpinie, Grabowie, Sulęczynie, Kościelnej Jani i Starzynie. Do piękniejszych należy kościół w Wałdowie, fundowany w r. 1621 przez Annę z Zakrzewskich Wałdowską, pobernardyński w Lubawie, fundowany w r. 1606 przez miecznika Seweryna Zaleskiego, poreformacki w Weyherowie, fundowany w r. 1651 przez wojewodę Jakóba Weyhera. Z pierwszej połowy XVIII w. Kaplica św. Jerzego w Radzynie Wedle lologralji nadesłane) przez ks. fl. Mańkowskiego w Lembargu prócz wyżej wymienionych kościołów poklasztornych, zachowało się wiele malowniczych kościołów drewnianych. Wiele dawnych kościołów gotyckich ulega przebudowie lub rozszerzeniu w dobie baroku, co było niekiedy konsekwencją zniszczenia w czasie wojen szwedzkich. Niektóre wieże gotyckie otrzymały piękne i charakterystyczne barokowe hełmv. np. katedra w Chełmży (1692), kościół w Kartuzach (1731). Urządzenie wewnętrzne kościołów niemal z reguły pochodzi z epoki baroku, a szczególnie piękne i stylowe jest ono w Oliwie (słynne organy, stalle i ołtarze), Pełplinie (to samo) i Kartuzach (piękne stalle). Chociaż urządzenie wewnętrzne pochodzi przeważnie z warsztatów gdańskich, jednakże najpiękniejsze zabytki fundowali Polacy, jak opaci Kos, Rembowski I i II, oraz Skoroszewski w Pełplinie, Kęsowski i Konarski w Oliwie, a urządzenie to szczególnie w kościołach poklasztornych jest dowodem wielkiego smaku artystycznego polskich mecenasów sztuki którzy je fundowali. Do wielu kościołów gotyckich dobudowano barokowe kaplice grobowe, fundowane przez Polaków. W zakresie budownictwa świeckiego, przoduje nadal Gdańsk, gdzie zachowało się wiele wspaniałych gmachów publicznych i prywatnych z XVII w. Szereg pięknych kamienic z tej epoki posiada Toruń (na Starem i Nowem Mieście), Chełmno (Grudziądzka brama), Grudziądz (klasztory pojezuicki i pobenedyktyński). Liczne zbudowane w XVII i XVIII w. pałace barokowe magnatów i biskupów popadły w XIX w. w ruinę, a tylko kilka zachowało się w stanie przebudowanym (Krokowo, Ostromecko). Nie zachował się niestety z powodu niedbalstwa rządu pruskiego najcenniejszy niewątpliwie zabytek polskiego baroku w województwie, jakim był pałac biskupów chełmińskich w Lubawie, zbud. w latach 1630—40 przez biskupów Za-dzika i Lipskiego. Malarstwo barokowe pozostawiło sporo zabytków malarstwa ściennego i obrazowego, przeważnie dzieła nieznanych mistrzów. Wśród malowideł ściennych wyróżniają się w kilku wiejskich kościołach dawnego województwa chełmińskiego pochodzące z końca XVII w. prace Stanisława Cichoniowskiego z Chełmna (Lembarg, Kruszyny, Lipinki Lubawskie, Nieży-więć). Do najlepszych należą freski w bernardyńskich niegdyś a obecnie ewangelickich kościołach w Lubawie (1606) i Nowem (1663). W kościele pojezuickim w Chojnicach są freski Hofflicha i Holbuttego z około r. 1740, w farze w Nowem Mieście malowidła z r. 1638. Wśród obrazów ołtarzowych wyróżniają się w początkach XVII w. dzieła Bernarda Hahna z Chojnic (wielki ołtarz w Pełplinie), w połowie XVII w. Bartłomieja Strobła z Wrocławia (1591 — 1648), czynnego pod ko- M. Orłowicz. Przewodnik po województwie pomorskiem nicc życia w Prusach Królewskich, a w końcu XVII w. Andrzeja Stecha z Gdańska (1635—79). Najwięcej pigknych obrazów ołtarzowych mają kościoły w Oliwie i Pelplinie, gdzie jest wiele dzieł Strobla i Stecha. Obrazy Strobla posiadają też kościoły w Toruniu, Wałdowie i Radzynie, zresztą dobre obrazy mają kościoły w Jeżewie, Goręcinie, Świeciu i t. d. Z XVII i XVIII w. zachował się w krużganku poklasztornym w Pelplinie cykl dużych obrazów religijnych, mają je też kościoły w Toruniu, Oliwie, Kartuzach, Weyherowie i t. d. Wśród zabytków rzeźby barokowej posiada województwo kilka pięknych grobowców, a najpiękniejszym z nich jest grobowiec królewny Anny Wazówny (f 1625) w kościele P. Marji w Toruniu, marmurowy, włoskiego dłuta, fundowany w r. 1637 przez Władysława IV. 6. Rokoko i styl klasyczny. Krótki okres rokoka (1740—60), niewiele pozostawił zabytków w Prusach Królewskich. Zastój ekonomiczny kraju, a w szczególności miast za panowania Augusta III, nie sprzyjał rozwojowi budownictwa. Z kilku wzniesionych w tej dobie kościołów (Polaszki, Weyhe-rowo, Starogród Chełmiński, Godziszewo, ewangelicki w Toruniu) wyróżnia się kościół Bernardynów w Zamartem, zaczęty w r. 1746, wzorowany na kościele Jezuitów w Chojnicach. Pięknym jest też panujący nad doliną Wisły, ozdobiony trzema wieżami, kościół w Starogrodzie Chełmińskim. Jego stylowe rokokowe urządzenie wewnętrzne, podobne jak w niedalekich kościołach w Szynychu i Sarnowie, nasuwają domysł, że w dobie rokoka istniały w Chełmnie polskie warsztaty artystyczne stojące na wysokim poziomie. Energiczną działalność artystyczną rozwija w Oliwie ostatni opat polski ks. Jacek Rybiński (1742—84), który funduje wspaniałe organy. Cały szereg starych kościołów otrzymuje w stylu rokokowym urządzenie wewnętrzne. Nawrót do klasycyzmu wypiera powoli rokoko ze sztuki. Powstaje styl przejściowy zwany we Francji stylem Ludwika XVI, w Niemczech Zopfem, u nas stylem Stanistawa Augusta. Im bliżej do końca XVIII w., tem mniej reminiscencji rokoka, tem więcej prostolinijnych pierwiastków klasycznych. W Prusach Królewskich oderwanych od Polski w r. 1772 ruch artystyczny zamiera. Buduje się wprawdzie wiele, lecz jedynie z uwzględnieniem celów utylitarnych, bez aspiracyj artystycznych. Jedynie w Gdańsku i Toruniu, które jeszcze do r. 1793 należały do Polski trwają wśród mieszczaństwa tradycje piękna, nawet w życiu codziennem. Świetnem świadectwem tego jest urządzenie domu Uphagena w Gdańsku z r. 1785, prawdziwe muzeum drobiazgów artystycznych i mebli, z doby rokoka i Sta- nisławo Augusta. Z kościołów powstaje w lej epoce szdobiony dwoma wieżami kościol w Górżnie 1760 -80 i Więcborku (1780), nadto sporo kościołów ewangelickich, te jednak naogół nie mają wartości artystycznej. Rynki miast i miasteczek zabudowują się skromnemi ale schludnemi kamieniczkami, które miastom tutejszym nadają dość odmienny od innych miast w Polsce charakter. Wogóle miasta i miasteczka Prus Królewskich w XVII i XVIII w. byty piękne i miłe. Rynki otaczały kamienice z pod-sieniami, niejednokrotnie jeszcze tr z doby gotyckiej pochodzące, na środku stały gotyckie, renesansowe lub barokowe ratusze, ulice i place zdobił szereg wąskich a wysokich kamienic o ozdobnych fasadach i charakterystycznych przedprożach, Śródmieście otaczały mury z basztami i bramami, a przy mu- rach tych stały potężne gotyckie Golub. Stare Domy zamkii'y krzyżac- Fot-Wls,ocki- Ze lb- Książnicy Pol. T. N. S. W. kie. Nad rzekami w miastach handlowych wznosiły się szeregi wysokich charakterystycznych spichrzów. Wiek XIX całkowicie zmienił wygląd większości miast. Pod koniec XVIII w. zapanowuje styl klasyczny, który wkrótce potem przekształca się w empire. Style te reprezentowane znakomicie w Warszawie i Wilnie, mniej wybitnie odznaczają się w fizjonomji Prus Królewskich, wobec ich ówczesnego zastoju ekonomicznego i budowlanego. W stylu tym Powstaje natomiast wiele pałaców wiejskich (np. w Nawrze lub Koszelewie). 7. Wobec rozwoju w średnich wiekach budownictwa ceglanego budownictwo drewniane w Prusach Królewskich nie pozostawiło tyle pięknych zabytków jak na Śląsku lub w Małopolsce. Kościołów drewnianych jest stosunkowo niewiele, najstarsze sięgają zaledwie początków XVII w. Dość prostolinijne w formach z niezgrabnemi a ciężkiemi wieżami, nie mają one naogół tego wdzięku, jakie cechuje stare kościoły drewniane w Małopolsce, lub drewniane cerkwie unickie w Karpatach na Podolu. Kościoły drewniane z XVII w. zachowały się w Leśnie (1677) i Mszanie (1695), zaś kościoły drewniane z XVIII w. posiadają: Szembruk (1715), Święte (1723), Górale (1723), Szwarcynowo (1721), Radoszki (1711), Bołe-szyn (1739), Mroczno (1739), Rumian (1714), Zwiniarz (1721 z wieżą i malowidłami ściennemi z czasów budowy kościoła), Tylice Lubawskie (1702) i Złotowo Lubawskie (1725), Rożen-tal (1761, malownicza całość), Pruszcz Tucholski (1762), Wiele-wicz (1766), jeleniec (1790), Dąbrówka koło Tucholi (1756), Piszczy n (1742), Pawłowo (1743), Swornigac (1742), Bo- rzyszkowo (1721), Brzeźno (1716), i kilka innych. Jeszcze w początkach XIX w. budowano kościoły drewni&ne jak np. w Nowej Cerkwi koło Chojnic (1809), Sierakowicach (dość typowy z wieżą 1820), lub Gostyczynie (1819). Wśród kościołów XVIII w., jednolitem stylowo urządzeniem wyróżnia się kościół św. Barbary w Lubawie, a malowniczą całość tworzy kościół w Rożentalu z r. 1761. W ostatnich kilkudziesięciu latach przed wojną w wielu parafjach stare kościoły drewniane ustąpić musiały miejsca nowym murowanym, przeważnie neogotyckim jak np. w Radomnie, Łęcku, Wielu, Mrocznie, a malowniczy kóściół w Sierakowicach zeszpecono przez murowaną dobudówkę. W r. 1845 rozebrano też kościół drewniany w Chmielnie Kaszubskiem, który miał pochodzić jeszcze z XIII w.

wakacje, atrkacje, Historia, nad morzem, Pojezierze Kaszubskie, zabytki, Gdańsk, Pomorze, zabytki, wakacje, Toruń, Puck