Wczasy nad morzem - wczasynadmorzem.info

na wczasy nad morzem - info!

Stosunki Kościelne,Szkolnictwo na Pomorzu

16 lipca 2013r.

STOSUNKI KOŚCIELNE. KLASZTORY. SZKOLNICTWO Diecezje. W zaraniu dziejów należało Pomorze do diecezji w Kołobrzegu ustanowionej przez Mieczysława I w r. 968, zaś ziemia chełmińska do biskupstwa w Chełmnie, które wkrótce upadło, poczem przyłączono ją do diecezji płockiej. W r. 1148 papież Eugenjusz III przyłączył ziemie pomorskie między Wisłą a Brdą po Gdańsk do diecezji kujawskiej we Włocławku, do której należały aż do r. 1818. Tworzyły one archidiakonat gdański z 11 dekanatami, a archidiakonami do reformacji bywali proboszczowie kościoła P. Marji w Gdańsku. Ziemie na zachód od Brdy, dawna Kraina, do rozbiorów Polski należały do archidiecezji gnieźnieńskiej, gdzie tworzyły archidiakonat kamieński z kolegiatą w Kamieniu i dekanatami w Tucholi, Człuchowie i Kamieniu. Jest to skutkiem poprzedniej przynależności tych ziem do Wielkopolski, dzięki której powiat wałecki należy do diecezji poznańskiej. Na prawym brzegu Wisły powstała faktycznie w r. 1215, a prawnie w r. 1243 diecezja chełmińska, z katedrą w Chełmży a . siedzibą biskupów w Lubawie lub Starogrodzie Chełmińskim. Krzyżakom nie była na rękę początkowa zależność tego biskupstwa od metropolitów gnieźnieńskich, zyskali więc w r. 1255 podporządkowanie go pod arcybiskupstwo w Rydze, co trwało do XVI wieku. Biskupi chełmińscy, podobnie jak inni biskupi ziem krzyżackich, otrzymali trzecią część diecezji, a mianowicie ziemię lubawską jako księstwo świeckie pod zarząd. Władza świecka biskupów ustała dopiero w r. 1466 po przyłączeniu do Polski. Ziemie na północ od Ossy należały przed reformacją do diecezji pomezańskiej z katedrą w Kwidzynie, gdy jednak biskupi pomezańscy przyjęli religję ewangelicką, poddano pozostałe w Polsce części ich diecezji pod władzę biskupów chełmińskich jako archidiakonat malborski. Granice diecezji mimo rozbiorów Polski przetrwały do r. 1818. Fryderyk II zar&z po rozbiorze Polski zarządził sekularyzację dóbr biskupich, odebrano też biskupom zamki w Lubawie, Wąbrzeźnie, Starogrodzie i Subkowych, które popadły w ruinę. W r. 1718 dawny archidiakonat gdański odłączono od diecezji kujawskiej, zamieniając na samodzielny wikarjat, a w r. 1824 włączono go do diecezji chełmińskiej, której granice wówczas na nowo ustalono, przyczem stolicę biskupów i katedrę przeniesiono z Chełmży do Pełplina, Do diecezji tej przyłączono też z diecezji gnieźnieńskiej archidiakonat kamieński, z diecezji płockiej dekanat gorżneński, natomiast archidiakonat malborski przyłączono do diecezji warmińskiej. Reformacja pojawia się w Prusach Królewskich już w r. 1518 i szybko rozszerza się w miastach. Nie pomagają kary biskupie i sądowe, nawet interwencja osobista Zygmunta 1, a w latach 1530—60 niemal wszystkie kościoły Gdańska i Torunia przechodzą w ręce. ewangelickie, gdy religję ewangelicką przyjęli burmistrze, radni, proboszczowie a nawet zakonnicy. Także inne miasta, szczególnie te, w których przeważało mieszczaństwo niemieckie, przyjęły szybko religję ewangelicką, a w drugiej połowie XVI w. w Chojnicach, Grudziądzu, Człuchowie, Starogrodzie, Brodnicy i t. d. za rządów Zygmunta W Szwajcarii kaszubskiej Fot. mjr llcnryk Gąslorowski Ze zb. Min. Robót Publ. Augusta i Batorego wszystkie kościoły opanowane były przez ewangelików. Reformację popierali, a nawet narzucali ją silą, niektórzy ze starostów polskich w końcu XVI w. jak Maciej Berzewiczy z Osieka. Najgłębiej zapuściła reformacja korzenie w okolicach zamieszkałych przez Niemców jak np. w Żuławach Nadwiślańskich, powiecie człuchowskim i t. d. Najsilniej trzymały się przy katolicyzmie miasta zależne od biskupów jak Chełmno, Chełmża, Wąbrzeźno i Lubawa. Wiele klasztorów uległo rozproszeniu. Akcję przeciwreformacyjną w diecezji kujawskiej na większą skalę rozpoczął biskup Stanisław Karnkowski (1567—80), który odzyskał wiele zabranych przez reformację kościołów i klasztorów, a kontynuował ją jego następca Hieronim Roz-drażewski (1581 — 1600) protektor Jezuitów. W diecazji chełmińskiej walczył energicznie z reformacją już biskup Hozjusz, głównie jednak prowadzili walkę jego następcy Lubodziecki, Zelisławski i Kostka w drugiej połowie XVI w. W pierwszej połowie XVII w. następuje reakcja katolicka, większość kościołów wraca do katolików, odżywają dawne i powstają nowe klasztory, a w akcji przeciwko reformacji wysuwają się na plan pierwszy Jezuici. Jedynie w większych miastach, a szczególnie w Gdańsku, religja ewangelicka utrzymuje się nadal, a w Gdańsku dopiero w r. 1674, po stuletniej przerwie, staje kosztem Sobieskiego kościół parafjalny katolicki. Antagonizmy religijne wykorzystują Szwedzi, aby popierając protestantów przeciw katolikom, zyskać ich poparcie. Często dochodzi do walk między protestantami a katolikami, kończączycli się krwawo, a najgłośniejszą z nich jest sprawa toruńska z r. 1724, zakończona ścięciem kilku mieszczan i odebraniem ewangelikom kościoła pofranciszkańskiego. Za rządów Sasów nie wolno ewangelikom wznosić nowych kościołów, a ograniczenie to ustaje dopiero za Stanisława Augusta. Po rozbiorze Polski popieranie ewangelików przez rząd pruski szło w parze z germanizacją. Sprowadzono kolonistów ewangelickich, a gdzie była garstka ewangelików, tworzono parafje odbierając dla nich kościoły, szczególnie poklasztorne, katolikom. Kolonizacja przez ewangelików, przysyłanie ewangelickich urzędników i wojska doprowadziły do tego, że pod koniec rządów pruskich w Prusach Zachodnich liczby katolików i ewangelików były niemal równe. Biskupi chełmińscy. Za rządów krzyżackich biskupami byli wyłącznie Niemcy, niejednokrotnie zakonnicy krzyżaccy, narzucani wbrew woli kapituły. Wśród biskupów był też jeden z Piastów śląskich, Jan III zwany Kropidłem (1398 1401), późniejszy biskup wrocławski. Jako pierwszego Polaka mianował Kazimierz Jagiellończyk po pokoju toruńskim Wincentego Gosiawskiego herbu Nałęcz, zwanego Kiełbasą (1466—79). Nastąpili po nim: Stefan z Niborka (1479—95, Mikołaj Krapicki, h. Kola 11495—1510), fundator klasztoru w Lubawie, Jan Konopacki h Mur (1510—30), humanista Jan Flachsbinder z Gdańska zwany Dantyszkiem (1530 - 37), Tiedeman Gicse (1538—49), słynny Stanisław Hozjusz (1549 —51), późniejszy kardynał, Jan Lubodziecki h. Nałęcz (1551—62), Stanisław Zelislawszi h. Dąb (1562—71), poprzednio opat Cystersów w Oliwie i Piotr Kostka h. Dąbrowa (1574—95) brat św Stanisława, który ma wspaniały grobowiec w Chełmży. Następni biskupi zmieniali się dość szybko, przenosząc się z diecezji chełmińskiej na lepiej dotowane biskupstwa, szczególnie krakowskie i warmińskie a niektórzy nawet na stolicę gnieźnieńską prymasów polskich Następuje: Piotr Tylicki h. Lubicz (1595- 1600). Wawrzyniec Gębicki h. Nałęcz (1600—10), Maciej Konopacki (1611-13) poprzednio wojewoda chełmiński. Jan Kuczborski h. Ogończyk (i614—24), Jakób Zadzik h. Korab (1624 33), później biskup krakowski i słynny mecenas sztuk pięknych, fundator pałaców biskupich w Lubawie i Kielcach, Jan Lipski h. Łada (1655 38), później prymas, Kasper Działyński h Ogończyk (1638 -46), Andrzej Leszczyński h. Wieniawa (1647—52), późniejszy prymas, Jan Gembicki h. Nałęcz (1653 55), Adam Koss (1658 61), Andrzej Olszowski h. Prus (1662- 74), krewny Sobieskiego, później prymas, Jan Małachowski h. Nałęcz (167b--81), Kazimierz Jan Opaliński h. Łodzią (1682 93), Kazimierz Szczuka h. Grabie (1693—94), Teodor Potocki h. Pilawa (1699 -1712), późniejszy prymas, lan Kazimierz de fllten-Bokum h. Paprzyca (1719 21), Feliks Kretkowskl h. Dołęga (1724- -30), Tomasz Czapski h. Leliwa (1731- -33); Adam Stanisław Grabowski h. Zagłoba (1737—9), Andrzej Stanisław Załuski h. Junosza (1739- 46), Andrzej Leski (1747 - 58), w czasie rozbioru Polski był biskupem Jędrzej Bayer h. Leliwa (1758—84), za którego nastąpiła kasata dóbr biskupich i przeniesienie rezydencji do Chełmży. Po nim nastąpił Niemiec ks. Karol Hohenzollern (1785 — 95), z katolickiej iinji Hohenzollernów, Polak Franciszek Rydzyński h. Wierzbnia (1795—1814). Po dziesięcioletnim waj kansie mianowany został biskupem ostatni Polak na tej stolicy biskupiej Ignacy* de Matthy (1824- 32), za którego rządów w r. 1824 nastąpiło przeniesienie stolicy biskupiej do Pelplina i rozszerzenie granic diecezji. Nastąpili Niemcy: ks. Anastazy Sedlag (1834—50), syn chłopa polskiego ze Śląska, mimo to gorliwy germanizator za pośrednictwem kościoła, Jan Marwtcz (1857 -86), wrogo dla Polaków usposobiony Leon Redner (1886- -98), a wreszcie obecny biskup ks. Augustyn Rosen-tretter ur. w r. 1844 w Obrowie, ziemi Kosznajdrów koło Tuchli. Biskupi kujawscy. Pomorze gdańskie do diecezji kujawskiej należało w latach 1148 -1818. Od końca XIII w. panują biskupi: Wisław (1283- 99), Gerward (1300—23), Maciej Pa-luka-Gołariczewski 1323—66), Zbilut Pałuka-Gołańczewski (1366—83), Jan ks. Piast Opolski zw. Kropidłem dwukrotnie (1384-89 i 1401 -21), Henrvk ks. Piast Lignickt (1389 -98), Mikołaj Kurowski (1398- 1401), Jan Pella (1421- 28), Jan Sza-franiec (1428- -33 Władysław Oporowski U434- 49), Mikołaj Lasocki (1449-50), Jan" Gruszczyński (1450 63), Jan Lutek z Brzezia (1463—4), Jakób Sieniński (1464—73), Zbigniew Oleśnicki (1473- 80), Andrzej Oporowski (1480—1503), Piotr z Bnina Moszyński (1484 93), Czesław z Kurozwęk (1494 1503), Wincenty Przerębski (1503- 13), Maciej Drzewicki (1513—31), Jan Karnkowski (1531 38), Łukasz Górka (1538—42). Mikołaj Dzierzgowski (1534- 46), Andrzej Zebrzydowski (154b 51), Jan Drohoiowski (1551- 57), Jakób Uchański (1557— 65), Mikołaj Wolski (1565- 67). Stanisław Karnkowski (1567 81), Hieronim Rozdrażewski (1581- 1600), Jan Tarnowski (1600 - 03), Piotr Tylicki (1604—7), Wojciech Baranowski (1607), Maciej Pstrokoński (1608- 9), Wawrzyniec Gembicki (1610—15), Paweł Wolucki (1616—22), Andrzej Lipski (1623--31), Maciej Łubieński (1631 — 42), Mikołaj Gniewosz (1642 -54), Kazimierz ks. Czartoryski (1654—73), Jan Gembicki (1674- 75), Stanisław Sarnowski (1677- 80'', Bonawentnra Madaliński (1681 — 91), Stanisław Dąbski (1691-9), Stanisław Szembek (1699 -1705), Konstanty Szaniawski (1706 20), Krzysztof Szembek (1720—38), Adam Stanisław Grabowski (1738—41), Walenty Czapski (1741—51), Antoni Dembowski (1751--62), Antoni Ostrowski (1762-76), Józef Rybiński (1776—1809), Po jego śmierci trwał długi wakans, w czasie którego w r. 1818 odłączono arcydia-konat pomorski od diecezji kujawskiej, tworząc z niego wi-karjal apostolski, w którym rządził ks. Stanisław Rosołkiewicz (1818—23), potem przyłączono go do diecezji chełmińskiej. M. Orłowicz. Przewodnik po voj«rództwit pomorikiem Klasztory zajmują ważne stanowisko w dziejach kultury i sztuki ziem województwa pomorskiego, a o ile w średnich wiekach niektóre z nich były podporą germanizacji, o tyle później stały się jednem z ważniejszych ognisk kultury polskiej, które po rozbiorach zamknął rząd pruski. Najstarsze klasztory na lewym brzegu Wisły są to fundowane przez książąt pomorskich, klasztory Cystersów w Oliwie (1178), Norbertanek w Żukowie (1209) i Cystersek w Żarnowcu (1220). Książęta pomorscy fundują też klasztor Cystersów w Pogódkach (1258) przeniesiony w r. 1274 do Pelplina, Benedyktynów w Św. Wojciechu (1226), Dominikanów w Gdańsku (1227), Dominikanów w Tczewie (1266), a wreszcie Augustjanów w Swornigacu (1272). Nadto dla walki z pogańskimi Prusakami sprowadzają książęta pomorscy już w r. 1198 rycerski zakon Joannitów, którzy początkowo mieli siedzibę w Starogardzie, później w Lubiszewie od r. 1305 w Skarszewach, gdzie mieli zamki. W r. 1370 odstąpili swe kościoły, dobra i zamki Krzyżakom. Podobnie bez śladu zniknął też sprowadzony w r. 1226 przez książąt pomorskich do Tymawy hiszpański zakon rycerski z Calatrava. Od r. 1230 powstają liczne na pół zamki na pół klasztory Krzyżaków, fatalnie w dziejach Polski zapisane, lecz w r. 1525 po masowem przyjęciu reformacji giną zupełnie, a nieliczni zakonnicy pozostali przy katolicyzmie rozproszyli się. Krzyżacy posiadali dwie kategorje członków: bezżennych rycerzy nie będących duchownymi, w których ręku spoczywała cała władza zakonu i zakonników-księży którzy zajmowali w hie-rarchji zakonu stanowisko drugorzędne. Za swoich rządów Krzyżacy dopuszczali jedynie powstawanie nowych klasztorów w miastach, a wyjątkowo zgodzili się w r. 1380 na założenie klasztoru Kartuzów w Kartuzach, fundacji Jana z Rusocina. W Toruniu powstaje w r. 1239 klasztor Franciszkanów, niezadługo potem Dominikanów, którzy w r. 1290 obejmują klasztor Biczowników w Kaszczorku, a w początkach XlV wieku klasztor Benedyktynek. W Chełmnie osiadają Dominikanie (1238), Franciszkanie (1258), Cysterski (1266), Dominikanki, Franciszkanki i Beguinki. Franciszkanie osiadają w r. 1311 w Nowem, w r. 1431 w Gdańsku, w Chojnicach zakłada Winrich v. Knipp-rode w r. 1365 klasztor Kugustjanów, w r. 1380 powstaje w Gdańsku klasztor Karmelitów, w r. 1396 Brygidek. Większość tych klasztorów miała zakonników Niemców, podobnie jak Krzyżacy, popierała kolonizaaję niemiecką, prowadziła niemieckie szkoły i szerzyła niemiecką kulturę. Dalsze klasztory powstają dopiero za polskich rządów, zaczynając od klasztoru Bernardynów w Lubawie, fundowanego w r. 1502 przez biskupa Krapickicgo. W r. 1519 osiadają przy kolegiacie w Chełmnie kanonicy Lateraneńscy, którzy w r. 1680 ustępują miejsca Misjonarzom. Reformacja podcięła byt wielu klasztorów, zakonnicy się rozprószyli i przyjęli religję ewangelicką, kościoły zabrali ewangelicy, jak Franciszkanów w Toruniu i Gdańsku, Benedyktynek w Toruniu i t. d. Benedyktyni w Św. Wojciechu w r. 1541 oddali swój kościół duchowieństwu świeckiemu, wobec rozprószenia zakonników. Przy katolicyzmie utrzymały się jednak najstarsze i najbogatsze klasztory w Oliwie, Pełpliwie, Żukowic, Kartuzach i Żarnowcu. Każdy z nich, a w szczególności Cystersów w Pelplinie i Oliwie i Kartuzów w Kartuzach miały po kilkadziesiąt wsi i tworzyły jakgdyby odrębne księstwa. Powoli ulegają one polonizacji dzięki temu, że od połowy XVI w. prawo mianowania opatów przeszło na królów polskich a ci mianowali Polaków. Najdłużej charakter niemiecki utrzymał klasztor w Kartuzach, inne w XVII i XVIII wieku spolonizowały się całkowicie. W akcji przeciwreformacyjnej przodują Jezuici, sprowadzeni do Polski w r. 1565 przez Hozjusza. Ich klasztory i ko-legja zakładane mimo oporu niemieckiego mieszczaństwa ewangelickiego, powstają kosztem polskich biskupów i magnatów w r. 1585 w Gdańsku, 1596 w Toruniu, 1618 w Wałczu, 1620 w Chojnicach, 1624 w Grudziądzu, oraz w Malborku Wszędzie prowadzą oni szkoły średnie. Wśród klasztorów żeńskich na plan pierwszy wybijają się Benedyktynki, które z klasztoru macierzystego w Chełmnie za energicznych rządów ksieni Magdaleny Mortęskiej (f 1631), zakładają kilkanaście klasztorów w całej Polsce, wracają w r. 1567 do Torunia, obejmują w r. 1589 po Cysterskach klasztor w Żarnowcu i zakładają nowe klasztory w Bysławku i Grudziądzu (1624i. Dzięki akcji przeciwreiormacyjnej powraca wiele dawnych klasztorów znowu do zakonników (Lubawa, Nowe i t. d.). Po-zatem powstaje szereg nowych klasztorów fundowanych w XVII i XVIII w. przez polską szlachtę. Najliczniej osiadają Reformaci, a to w Nowem Mieście (1625), Podgórzu (1644), Gdańsku (1662), Weyherowie (1649), Grudziądzu (1751), i Brodnicy (1761), Franciszkanie zakładają klasztor w Chełmży (1625), Kapucyni w Rywałdzie (1748), Bernardyni w Świeciu (1624), Toruniu (1724) i Zamartem (17461, Paulini w Topolnie (1649), Misjonarze w Chełmnie 11680) i Św. Wojciechu (1711), Bonifratrzy w Gdańsku (1614), Siostry Miłosierdzia w Chełmnie (1694). Fo rozbiorze Polski Fryderyk II zarządził konfiskatę dóbr klasztornych, dzięki czemu olbrzymie dobra, szczególnie w powiatach kaszubskich, przeszły w ręce rządu pruskiego, a następnie zostały sprzedane Niemcom lub rozparcelowane między kolonistów niemieckich. Po kasacie Jezuitów w r. 1773 ich ko-legja zamieniono przeważnie na świeckie gimnazja niemieckie. W ostatnich latach XVIII w. rozpoczęła się na wielką skalę kasata klasztorów, gdyż Niemców raziła ich polskość, ewangelików katolicyzm. Jedne skasowano odrazu, inne ograniczono w r. 1810 zakazem przyjmowania nowicjuszów, skazując je na wymarcie, a w następnych latach kilkunastu zamknięto je definitywnie. Ostatnie cztery klasztory Reformatów (w Łąkach, Weyherowie, Zamartem i Bysławku) zamknął Bismarck w r. 1875. Budynki poklasztorne zamieniano na szkoły, urzędzy, szpitale, więzienia, niektóre zburzono, inne skutkiem opuszczenia uległy zniszczeniu. Względnie najlepiej zachowały się dawne klasztory Cystersów w Oliwie i Pelplinie. Kościoły poklasztorne w większości zostały zamienione na kościoły parafjalne, niektóre na szkolne, więzienne, filjalne, niektóre oddano ewangelikom 'Dominikańskie w Chełmnie i Tczewie, Bernardyńskie w Lubawie i Nowem*, niektóre zburzono. Po klasztorach pozostało kilka bardzo pięknych kościołów gotyckich (Oliwa, Pelplin, Kartuzy, Żuków, Żarnowiec, Chełmno, Toruń) i barokowych (Chojnice, Grudziądz, Gdańsk, Świecie, Lubawa, Nowe i t. d.). Kasaty pruskie przetrwał tylko klasztor SS. Miłosierdzia w Chełmnie, który w r. 1863 objął dawny klasztor Benedyktynek, a w drugiej połowie XIX w. założył kilka klasztorów w Prusach Zachodnich, przy szpitalach dla opieki nad chorymi. Ten sam charakter ma też kilka powstałych w drugiej połowie XIX w. klasztorów Elżbietanek. Z dziejami klasztorów do rozbiorów Polski łączyły się dzieje szkolnictwa, gdyż przy klasztorach zakładano pierwsze szkoły. Szkoły początkowe istniały do końca XVIII w. przy kościołach parafialnych, szkoły średnie przy klasztorach. Do najlepszych wśród nich należały koiegja Jezuickie w Stare/ Szkocji koło Gdańska, gdzie obok nauk gimnazjalnych wykładano filozoiję i teologję (rektorem tego kolegjum w początkach XVIII w. był ks. Gabrjel Rzączyński, autor opisu krajoznawczego Polski „Curiosa Regni Poloniae"), w Chojnicach, Grudziądzu, Malborku, Toruniu i Wałczu. Pozatem mieli Reformaci gimnazjum w Weyherowie, zwinięte wr. 1824 Dominikanie kolegja w Toruniu, Tczewie i Gdańsku. Usiłow ały one kon kurować z wysoko pod względem naukowym postawionem ewangielickiemi szkołami średniemi w Toruniu i Gdańsku utrzymanemi przez magistraty, a między ich uczniami a uczniami kolegjów jezuickich przychodziło często do awantur-Zakłady naukowe dla panien posiadały Benedyktynki w Chełmnie i Żarnowcu, Norbertanki w Żukowie i Brygidki w Gdańsku. Po rozbiorze Polski i kasacie Jezuitów ich kolegja zamieniono na gimnazja niemieckie, zresztą z upadkiem klasztorów w r. 1810 upadły też szkoły klasztorne. Najwyższą szkołą na terenie Prus Królewskich była /}ka-demja Chełmińska, istniejąca od końca XIV w., która jako ko-lonja akademji krakowskiej miała przywileje uniwersytetu i prawo udzielania stopni doktorskich. W rzeczywistości charakter uniwersytetu otrzymała dopiero w r. 1756, kiedy wprowadzono wykłady filozofji i prawa. Po rozbiorze Polski podtrzymywana przez Misjonarzy przetrwała do upadku Księstwa Warszawskiego, poczem ją przemieniono na gimnazjum.

ocena 4,8/5 (na podstawie 4 ocen)

wakacje, atrkacje, Historia, nad morzem, Pojezierze Kaszubskie, zabytki, Pomorze, Szkolnictwo, Koscioły, Kamień, wakacje, zabytki, Szwajcaria Kaszubska, Chełmn, Tczew, Gdańsk